Niedaleko od Królestwa Niebieskiego 

(Homilia na XXXI Niedzielę rok b).

Grecki przymiotnik protos znaczy nie tylko pierwszy, ale dzięki przedrostkowi ‘pro’ znaczy również ‘przed’. A więc uczony w piśmie pyta Jezusa o nie lada sprawę. Które przykazanie jest pierwsze, najważniejsze? Odpowiedź wcale nie wydawała się taka oczywista. Gdyby zapytać niektórych uczniów uczęszczających na religię zapewne odpowiedziałoby 1-sze z 10. Pierwsze w kolejności przykazanie (v) wymieniane w Torze brzmi ”bądźcie płodni i rozmnażajcie się” - gdyby wziąć to przykazanie dosłownie to biada i Janowi Chrzcicielowi, i wielu prorokom, i apostołom,ale przecież nie o to chodzi, gdyż powołanie człowieka nie byłoby większe od zwierząt.

Jezus mówi jednak jasno – to przykazanie pochodzące z 6. rozdziału Księgi Powtórzonego Prawa jest przed wszystkimi. Co nam konkretnie mówi to przykazanie?

1. Izrael. Co charakterystyczne wersja dialogu z uczonym w piśmie u Marka jako jedyna przytacza to przykazanie w całości wraz ze zdaniem Słuchaj Izraelu! Mateusz i Łukasz pomijają to. Tak samo jak nasze małe książeczki Księdza Tymoteusza, które dostajemy na I – komunię świętą. Zauważmy, że my od dziecka uczymy się tego przykazanie w wersji spersonalizowanej, jednostkowej, skierowanej do nas osobiście. I oczywiście dobrze, ale pamiętać należy również, że to przykazanie ma odniesienie społeczne, równie ważne. Wszak – jako członkowie Kościoła, Zgromadzenia Pana - uważamy się za Nowy Izrael. Społeczności ludzkie również mają obowiązek oddawania czci Bogu, co podpowiada nam nie tylko Pismo, ale i prawo naturalne.

2. Jeden. Adonai Ehad – Pan jest jeden. Albo Pan jest Jedyny. To przykazanie jasno wskazuje nam na monoteizm Izraela. Chociaż niektórzy by zapewne oponowali mówiąc o tzw. henoteizmie. Warto zatrzymać się tu nad słowem ‘jeden’, hbr. ‘ehad’. Słowo to ma ten sam rdzeń i źródło co aram. ‘had’, które to słowo ma znaczyć nie tylko jeden, ale także ‘nad’, ‘ponad’. Zupełnie jakby to niebo wskazywało ludziom na jedyność Boga. Katechizm Kościoła Katolickiego w jednym z pierwszych punktów wskazuje, że istniało coś takiego jak objawienie pierwotne, również starsze katechizmy wspominają o tym, jako o tzw. religii naturalnej. Objawienie Boga jedynego, które otrzymali Adam i Ewa, jednak objawienie to na skutek grzechu pierworodnego spowodowało degenerację tej pierwotnej religii, na skutek czego powstały kulty pogańskie. Warto przy tej okazji wspomnieć nazwisko austriackiego księdza werbisty- Wilhelma Shmidta, antorpologa, etnologa i religioznawcy. Sformułował on teorię tzw. pramonoteizmu (niem. urmonoteismus), gdzie wskazywał, że monoteizm był pierwotną religią ludzi, a jego ślady można wszędzie odnajdywać nawet w religiach wydawałoby się typowo politeistycznych jak hinduizm.

3. Miłość. Wreszcie Jezus mówi: „Będziesz miłował’, hebrajskie słowo oznaczające miłość ‘ahavah’ w swym rdzeniu ‘hav’, zawiera ideę dawania. ‘jehav’ znaczy dawać. Zobaczmy, że to słowo jest bardzo bliskie współczesnemu rozumieniu chrześcijańskiej miłości jako daru z siebie. Miłość od początku była darem w oczach Bożych, nie jest tylko od brania i używania jak sugeruje modernizm. Również i w greckim słowie agape jest zawarta idea dawania. Co ciekawe greckie słowo agapao i hebrajskie ahavah, jak słychać, są ze sobą etymologicznie związane.

4. Całość. Wreszcie Jezus mówi, że miłość Boga musi być całościowa. Obejmuje serce, duszę, umysł, moc. Przez serce, Bóg chce aby go miłować całą wolą, nakierować na Niego wszystkie nasze uczucia. A wiemy dobrze jak trudną sprawą, zadaną na całe życie jest kwestia wprowadzenia porządku do swojego życia uczuciowego. Bóg chce, abyś miłowanie Go było czymś tak codziennym i koniecznym do funkcjonowania, życia jak oddychanie, gdyż hebrajskie nefesz, dusza, znaczy dosłownie oddech, gardło. Bóg pragnie, aby wszystkie nasze myśli były skierowane na Niego. Wreszcie moc, to co w nas drzemie jako siły, potencja, projekt na życie, powołanie. To również należy oddać Bogu. Antropologia Boża jak widać jest antropologią holistyczną. Miłowanie Boga jest niczym układ całościowy, zależny. Wiele. Za dużo? Ale przecież i tak nie mamy nic w sobie, czego byśmy od Niego nie dostali.

xłszlak

Czy z naszą religią jest coś nie tak?

Z religijnością na Zachodzie jest coś nie tak. Każdy to przyzna. Na tle wszystkich innych nasza religijność jest dość specyficzna. I wcale nie chodzi o zamieranie chrześcijaństwa. Rodzima religia - rzymski katolicyzm, która nie posiada już prawie żadnego wpływu na życie społeczne jest powszechnie obwiniana za szereg nieszczęść ludzkich – mniej lub bardziej wydumanych. Pomimo faktu, że większość ludzi na Zachodzie w praktyce już nie wierzy, a kościoły nie mają już większego wpływu na życie społeczne, to jednak zagadnienia religii wciąż grają pierwszą rolę. Pierwszy fakt, który za tym przemawia jest taki, że próbuje się zmieniać zasady religii, by je dostosować do mentalności współczesnej. Czemu ten upadający, dogorywający Kościół w Europie ma być w opinii elit zreformowany do postaci instytucji dobroczynnej, kroczącej na czele pochodu postępu jak to ma miejsce w Niemczech? Uparte trzymanie się Kościoła części polityków amerykańskich, którzy posiadają poglądy jawnie sprzeciwiające się nauce Kościoła to jakiś arcyparadoks. Przy czym warto nadmienić, że nurty modernizacyjne nie ruszają religii orientalnych, nawet tych, które wydaje się że na stałe zagościły na naszym kontynencie. Jeden wyjątek stanowi judaizm reformowany, jednak ów współzamieszkuje Europę od wieków. I tu pojawia się drugi fakt, który stawia religię w centrum zagadnień cywilizacyjnych naszego kontynentu - religia islamska. Czy liberalizm zmodyfikuje religie islamską w Europie, tak jak niektórzy tego oczekują mówiąc, że islam potrzebuje własnego Lutra? Czy islam zdominuję jednak liberalną Europę? Poza nielicznymi wyjątkami (Tariq Ramadan) islam liberalny nie istnieje.

Na Zachodzie istnieją podwójne standardy oceniania religii. Jak to się dzieje, że te same osoby, które deprecjonują chrześcijaństwo czy ściśle katolicyzm, potrafią wychwalać zalety religii orientalnych, które (rozpatrując z punktu widzenia liberalizmu) w swoim fanatyzmie, mentalności imperialnej są o wiele bardziej obecnie rozwinięte?

Czy przyczyna tej inności religijności Europy leży w religii katolickiej? Wielu autorów z prawa i lewa przytaknęłoby tej tezie. Ale co jeżeli nasze zachodnie problemy z religią nie są sprawą religii katolickiej, jako takiej, ale Zachodu, jego cywilizacyjnych fundamentów? Co jeżeli te fundamenty są pogańskie, grecko-rzymskie, ‘racjonalne’ fundamenty, z których jesteśmy tak dumni? Katolicyzm pomimo faktu bycia twórcą cywilizacji zachodniej, nadal u źródeł pozostaje religią semicką z ducha, wywodzi się z Azji. ("wszyscy jesteśmy duchowymi semitami" jak powiedział papież Pius XII). Być może spośród trzech założycielskich miast cywilizacji zachodniej: Aten, Rzymu i Jerozolimy te dwa pierwsze powodują chwianie się całej, wielkiej konstrukcji?

Dziejową zasługą naszej religii jest fakt przechowania i przekazania fundamentów cywilizacji klasycznej. Jakkolwiek trzeba przyznać, że nigdy w dziejach, cywilizacja chrześcijańska nie była podobniejszą w mentalności do Orientu, jak w posthellenistycznej Europie IV-VI w. i w początkach średniowiecza. Co takiego specyficznego jest w religijnej mentalności Zachodu, że ów czas 'orientalizacji', sakralnego średniowiecza minął przemieniając się w całkowite przeciwieństwo? Zgodnie z metodologią szkoły francuskiej historycznej annales mentalność ludzka jest ta dziedziną życia, która zmienia się najwolniej, w porównaniu z ekonomią czy społeczeństwem. Od okresu archaicznego, gdy nastąpił rozpad ustroju plemienno-rodowego Greków do czasu późnej starożytności cywilizacja klasyczna ogranicza sprawy religijne przede wszystkim do spraw polityczno-społecznych. Potrzeby duchowe, metafizyczne zaspokajają religie misteryjne i sekty ze wschodu.

Co ciekawe, do podobnych wniosków na temat europejskiej religijności doszli dwaj myśliciele o skrajnie przeciwstawnych światopoglądach. Pierwszym z nich był Rene Guenon twórca tradycjonalizmu integralnego, filozof i religioznawca, drugim był Giovanni Reale włoski historyk filozofii, piewca okcydentalizmu i specyfiki racjonalności cywilizacji zachodniej. Guenon twierdzi, że to co zostało nam pozostawione w spadku pod pojęciem „religia”, od reliquo - łac. wiązać, ma dwa znaczenia. Po pierwsze religia jest tym co wiąże ludzi ze światem bogów, po drugie religia to również więzy, które wiążą ludzi miedzy sobą tu na ziemi. Religia to jednocześnie instytucja utrzymująca porządek społeczny. Na nieszczęście Zachodu, jego rozumienie religii zostało ograniczone do instytucji społeczno-politycznych cywilizacji grecko-rzymskiej - zwłaszcza polis. Pierwszorzędną rolę w mieście państwie grały lokalne bóstwa opiekuńcze i ich kult, a zwłaszcza prawidłowość sprawowanego rytuału. Gdy człowiek zmieniał miejsce zamieszkania jednocześnie zmieniał religie. 

Pierwotnie religia grecka nie miała takiej postaci. Prawdopodobnie zmieniła charakter w okresie archaicznym, gdy rozpadły się więzi plemienne Dorów i Jonów. Rene Guenon w swej publikacji o hinduizmie, przytacza wypowiedź Platona, który twierdził, że znaczna część symboliki, metafizycznych znaczeń religii greckiej pozostawała dla jego współczesnych zakryta! Symbole i ryty zdegenerowały się według Guenona i przemieniły się w alegorie i proste antropomorficzne mity. Podobnie jak u Greków i w Rzymie panowała religia, która była w istocie więzią społeczną. Z tą oczywiście różnicą, że rzymskie państwo-miasto obejmowało całe rzymskie imperium.

W dzisiejszej cywilizacji zachodniej porządek społeczny czy też więź spajająca społeczność jest zsekularyzowana. Jest to coś absolutnie typowego dla Zachodu. W społeczeństwach prymitywnych to co się określa jako religia to wszystko, a co jest niereligijne – nie istnieje. Podobnie w islamie religia muzułmanów wydaje się zachowywać obie strony czy aspekty słowa religia więzi z Absolutem (przez Koran) i więzi społecznej (poprzez szariat). Dla Guenona każda wielka religia abrahamiczna ma swoje dogmaty (naukę, metafizykę), kult (rytuały stricte religijne) oraz nauczanie moralne. Inne religie (hinduizm, buddyzm taoizm etc. nie kwalifikują się do tej klasyfikacji jako religie, dla Guenona są to raczej systemy metafizyczne). Guenon zauważa różnice zachodzące w dziejach religii chrześcijańskiej. O ile chrześcijaństwo średniowieczne jest religią wzorcową, o tyle wszystko zmienia się w nowożytności. W czasach nowożytnych Guenon odróżnia religię uniwersalną (to co rozumiemy jako katolicyzm i prawosławie) od tych kościołów i wspólnot, które właściwie powstały jako zinstytucjonalizowane więzi społeczne (gallikanizm, kościół anglikański etc.), które stanowią pewien wyraz nowożytnego nacjonalizmu, którego Guenon nie znosił. Czystą postacią degeneracji było dla niego europejski liberalny protestantyzm, który pozbawiony doktryny i kultu, stał się czystym sentymentalnym moralizatorstwem.

Dla Realego, który zagadnieniem religii zajmuje się o tyle, o ile bada jej wpływ i relacje na powstanie i funkcjonowanie filozofii greckiej, religia grecka jest również specyficzna. Reale jest zwolennikiem klasycznej filozofii i w tej mierze, w opozycji do Guenona, możemy go określić jako okcydentalistę. Dla Włocha filozofia grecka czysto naturalistyczna w swej formie jest oryginalnym greckim wymysłem. Borni jej zachodniego charakteru przeciw teoriom wywodzącym filozofię z mądrości wschodu (co np. twierdzi R. Guenon). Obydwaj panowie zgadzają się natomiast co do charakteru greckiej religii. Jest to kult publiczny, który należy rozdzielić od kultu misteryjnego (wschodniego pochodzenia). Bogowie mitów greckich są od ludzi lepsi tylko ilościowo, nie jakościowo. Religia ta jest naturalistyczna (podobnie jak pierwsza filozofia jońska) i nie ma w niej miejsca na świętość. Dojrzałe imperium rzymskie było pełne religijnych ateistów. To dlatego w późniejszym czasie dla wypełnienia duchowej pustki w duszach ludzi Zachodu pojawiają się wschodnie kulty misteryjne i wschodnie: orfizm, mitraizm, chrześcijaństwo, gnoza, manicheizm etc. w cywilizacji klasycznej są one obcym nabytkiem. To właśnie ta specyfika grecka umożliwiła powstanie i rozwój filozofii naturalistycznej i racjonalistycznej. Inny autor zajmujący się klasyczną filozofią grecką. Co ciekawe według pisarstwa Wilhelma Jaegera w antycznych teogoniach widać to czego nie ma na wschodzie – zrodzeniem bóstw rządzi pewien porządek (a przez to są tu zaczątki myślenia racjonalnego).

Nie wiemy czy istniała jakaś łączność między wyjątkowo chtoniczną i matriarchalną religią kultury minojskiej a wierzeniami Mykeńczyków. Greckie religie polis były religiami opierającymi się o pewne ryty. Jeżeli czyniło się zadość kultowi publicznemu, bogowie opiekowali się człowiekiem, jeżeli zaniedbało się pobożność, bogowie zsyłali karę na człowieka i jego rodzinę. W bogów należało wierzyć, natomiast niekoniecznie przyjmowano cała treść mitów spisywanych przez poetów. Prócz bogów, którzy pełnili funkcję opiekunów miast, istniały bóstwa i ryty opiekujące się fylami, fratriami czy wreszcie pojedynczym domostwem. Mimo, że społeczeństwa helleńskie były zasadniczo religijne, bogowie olimpijscy czy inni, nie wymagali od nich 100 % oddania. Religia to sprawa polis.

Dlaczego religie grecka i rzymska są właśnie tak różne na tle innych? Zwłaszcza, że są to religie wywodzące się z jednego indoeuropejskiego pnia. Wiemy, że specyfika grecko-rzymska nie charakteryzowała już religii zoroastryzmu, hinduizmu czy religii starożytnych Celtów, Germanów i Słowian. Wydaje się, że religie Celtów, Germanów i Słowian zachowały pierwotny indoeuropesjki kształt (być może ze względu na niski stopień ewolucji w przeciwieństwie do greckiej). Jak stwierdził Feliks Koneczny w dziele "Cywilizacja Biznatyńska" hinduizm i zoroastryzm poprzez kontakt z Babilonem były religiami uniwersalistycznymi. Jeżeli pierwotnie ich źródła tkwiły w religii praindoeuropejskiej, to przez uniwersalizm, a także przez inkulturacje starszych kultów, stały się tym, czym są w epoce hellenistycznej. Są religiami o wysoko rozwiniętej mistyce i "metafizyce", odpowiadającej potrzebom duchowym Azjatów. Dużą rolę grał w nich ezoteryzm.

Wiemy, że religia rzymska miała charakter animistyczny, pierwotny. Dopiero przez styczność z Etruskami i Grekami zaczęto tworzyć panteon. Została zhellenizowana, chociaż nad starymi rytuałami typowo rzymskimi nadal czuwało kolegium pontyfików z Pontifexem Maximusem na czele. Religia rzymska zyskała głównie znaczenie społeczno-polityczne forma przerosła treść. Chociaż Rzymianie długo bronili się przed wpływami Wschodu o czym świadczy rozprawa z czcicielami Bakchusa, czy wypędzenie ponad setki chaldejskich wieszczów, prześladowania chrześcijan, ostatecznie ulegli Wschodowi. W cywilizacji helleinistycznej, której Rzym uległ już w czasach republiki, próbuje się dokonać syntezy religijnej, która jednak nie do końca odpowiada mieszkańcom basenu Morza Śródziemnomorskiego. Religia miasta-państwa Rzymu, stając się uniwersalną, staje się jednocześnie religią imperialną, stawiając na czele zagadnień sprawy społeczno - polityczne religii (to co wiąże ludzi między sobą w porządek - mianowicie kult cesarski).

Wniosek jest następujący: wraz z rozwojem spraw społeczno-politycznych (chodzi głównie o ustroje antydespotyczne; arystokrację, republikę, demokracje) w religiach indoeuropejskich następuje zbytnia koncentracja na drugim aspekcie religii, o którym wspominał R. Guenon, na tym co wiąże stosunki społeczne. To jest coś co wpłynie dobitnie na całą cywilizację europejską.

Religia Zachodu miała w sobie od początku jakiś brak, który trudno dokładnie określić. Podczas gdy wszędzie na świecie dominowały stare religie oparte o stabilizacje, o pewien porządek. Nie wymagały od człowieka nawrócenia, poświęcenia wszystkiego, nie obiecywały zjednoczenia z bóstwem, czy ze światem niebiańskim. Do czasu. W VI-V w p. n. e. Dzieje się na świecie coś specyficznego w dziedzinie religijnej. W Grecji pod wpływem orfizmu rodzą się kulty misteryjne i filozofia, na wschodzie zaś w Indiach i w Chinach – buddyzm i konfucjanizm, w przeciwieństwie do starych religii, akcentują coraz bardziej wewnętrzne problemy duchowe człowieka.

Ze wszystkich wschodnich religii, które ówcześnie powstały dobrze jest przyjrzeć się buddyzmowi z jednego ważnego powodu. Według Pierre'a Hadot'a wielki autorytet nowej religii dokonał pierwszej w dziejach konwersji politycznej na skalę ogólnoimperialną. Chodzi o słynną konwersję cesarza Asioki Wielkiego. Można by szukać wcześniejszych zapowiedzi np. u faraona Echnatona w Egipcie, jednak ta konwersja dotyczyła jedynie władcy i urzędników - kapłani i ludność egipska byli jej przeciwni. Gdybyśmy szukali w dziejach odpowiedników tej konwersji na Zachodzie to oczywiście przyrównamy ją do Konstantyna Wielkiego i epoki IV-V w. w cesarstwie. Nie wiemy dokładnie czego uczył Budda, który żył ponad 300 lat przed Asioką. Podobno przed jego narodzinami wróżbici zinterpretowali sny matki Gautamy Siddarthy, że albo zostanie władcą świata (tak oświadczyło czterech z 5), albo że będzie władcą świata (tak oświadczył jeden z nich). Aby to proroctwo nie wypełniło się Gautama żył w zamknięciu przed światem biedy i cierpienia wewnątrz pałacu stolicy królestwa Siakjów. W czasie podróży jednak ujrzał cztery znaki, które spowodowały w nim podjecie życia wędrownego mnicha, ujrzał bowiem trzy smutne znaki: starość, chorobę i śmierć oraz mnicha, który był znakiem nadziei. Od pewnego bramina nauczył się technik medytacji I następnie przyłączył się do surowych ascetów zamieszkujących las. Następnie w samotności medytował pod drzewem pilpal, gdzie przyrzekł, że nie odejdzie dopóki nie uzyska oświecenia. Toczył tam walkę z pokusami zsyłanymi od Mary (coś na kształt buddyjskiego diabła). Osiągnął oświecenie 49 dnia medytacji, stał się Buddhą (przebudzonym).

Wkrótce Gautama Buddha podjął nauczanie nowej nauki zachęcony przez boga brahmana – wygłosił pierwsze kazanie, ruszył “Koło Prawa (Dharmy)”. Zawierało ono cztery szlachetne prawdy o cierpieniu i ośmioraką drogę do wyzwolenia z cierpienia. Po śmierci Buddhy na kilku ‘soborach’ buddyjskich w Radżagrha, Wajsiali i w Paliputrze, doprecyzowano nauki buddyzmu. Za ortodoksyjny kierunek w Pataliputrze uznano buddyzm therevadi. Zaczął w Indiach zanikać ok VII w. po Chr. Naukę buddyzmu theravadi moglibyśmy określić przede wszystkim jako dążenie do wyrzeczenia się poglądów o istnieniu indywidualnej duszy, osoby czy też jaźni. To właśnie ten podgląd większości ludzi jest przyczyną ich cierpienia. Wszechświat jest pełen cierpienia, jest również przemijający, a jedyną rzeczą stałą jest stan szczęścia – nirwany osiągany przez buddów i arhantów (istoty doskonałe). Jak widzimy buddyzm był jedną z pierwszych religii wymagających całkowitego nawrócenia.

Za cesarza Asioki Wielkiego, miała miejsce pierwsza wielka konwersja polityczna. Asioka pochodził z dynastii Maurjów, którzy za sprawą niejakiego Czandragupty, objęli panowanie w Indiach, wykorzystując zamieszanie wkroczeniem wojsk Aleksandra Wielkiego. Asioka objął panowanie pod ojcu i dziadku w roku 269 przed Chr. Panowanie zaczął od konsolidacji państwa, wkrótce też zakończył swe podboje rzezią miasta Kalinga. Wydarzenie to było dla niego przełomowe, gdyż postanowił odmienić swoje życie i kroczyć ścieżką Dharmy.

Asioka ograniczył w swym państwie jedzenie mięsa, zakazał składania krwawych ofiar (przynajmniej w swej stolicy - Pataliputrze). Wyznaczył specjalnych urzędników, którzy czuwali nad moralnością publiczną. Namawiali ludzi do pojednania ze sobą i czuwali nad innymi urzędnikami by nie nadużywali swej władzy. Asioka nie był pacyfistą, nie zmniejszył ani nie rozpuścił swego wojska, nie był na tyle naiwny. Nadal zbrojnie odpierał najazdy leśnych ludów, które próbował wezwać do nawrócenia. Czuł się jednak przede wszystkim moralnym zwycięzcą. Pisarze wspominali, że odniósł zwycięstwo nad królami hellenistycznymi: Syrii, Egiptu, Macedonii, Kyrene i Epiru. Nie wiemy nic o wojnach między nimi, ani nawet o poselstwach wysyłanych przez Asiokę do dziedziców Aleksandra Wielkiego. Było to więc zwycięstwo duchowe. Jedynie Cejlon w tym okresie nieprzynależny do imperium Asioki nawrócił się zgodnie ze wskazaniami wielkiego buddyjskiego władcy. 

Był to jednocześnie władca tolerancyjny. Mimo, że buddyzm mógł liczyć na jego wsparcie przy zakładaniu świątyń uznawał wszystkie religie, w tym dżinizm, który był religią zwalczającą buddystów. Jednak władca ten ingerował w zasady religii buddyjskiej, to właśnie on na 'soborze' w Pataliputrze ingerował w kanon świętych pism nauki Buddhy, określił jasno co jest nauką ortodoksyjną, a co heretycką. Kazał również surowo karać źle prowadzących się mnichów.

Buddyjskie imperium Maurjów nie trwało długo. Wkrótce po śmierci Asioki, za rządów jego następców rozpadło się. Buddyzm jednak przetrwał. Mimo, że nie był wprost religią równowagi, ale wymagał 100 % nawrócenia, jednak wymagania swoje ograniczył jednak do mnichów i mniszek. Ludzie, którzy byli poza zakonem zachowywali swoje religie i tradycje, dopuszczając w pewne sfery życia lamów. Buddyzm theravadi był niezwykle konserwatywny, jednak buddyzm mahajany, który rozrósł się w późniejszym czasie był o wiele bardziej eklektyczny, dlatego łączył się z niezwykle hierarchicznymi i konserwatywnymi kulturami Japonii, Chin, czy Dalekiego Wschodu. Nigdy więcej nie powtórzyło się na taką skalę nawrócenie Asioki, gdzie cała ludność była zaangażowana w ów proces. Co ważniejsze, przyjęcie nowej religii nie wiązało się ze zmianą cywilizacji. Dla wielu jest to jednocześnie wada i zaleta buddyzmu.

Feliks Koneczny krytykuje buddyzm, twierdzi że, nie posiada on mocy cywilizacyjno-twórczych. Nie zmierza, podobnie jak braminizm do usunięcia zła. Wobec koneczniańskiego Quincunxu cywilizacyjnego (kategorii Prawda, Dobra, Piękna, Zdrowia i Dobrobytu) jest obojętny. W odróżnieniu od braminizmu buddyzm tworzy moralność, w szczególności dla tych, którzy przynależą do zakonu (sangha). Buddyzm wszędzie przystosowywał się do cywilizacji, jednak żadnej nie podnosił na szczebel wyższy. Buddyzm zawsze wymaga uzupełnienia przez inne religie by dojść do czegoś. 

Widzimy, że mimo bycia religią nowego typu, religią wymagającą całkowitego nawrócenia, przez swój dystans wobec zagadnień cywilizacji dokonywał syntezy z wcześniejszymi systemami równowagi z przewagą tych drugich. Proces nawrócenia Asioki wykazuje uderzające podobieństwo do tego co dokonał później Konstantyn Wielki. Losy Europy i Azji potoczyły się jednak diametralnie różnie. Dlatego też w przeciwieństwie do chrześcijaństwa, nie dochodziło w krajach buddyjskich do żadnych polityczno-społecznych konwersji. Nigdy też w Indiach nie zredukowano religii do czysto społeczno-politycznej instytucji odpowiedzialnej za porządek, chociaż teoretycznie istniały po temu warunki wstępne. Religia określana mianem wedyzmu, którą przyniosły aryjskie plemiona wyrastała przecież z tego samego pnia co grecka i rzymska. Buddyzm i hinduizm pozostały religiami, w których na pierwszym miejscu stał aspekt powiązania ze światem wyższym.

Jednym z podstawowych konstytutywnych pojęć Zachodu, wybitny francuski historyk idei i filozof Pierre Hadot określa pojecie konwersji. Łacińskie słowo conversio zawiera w sobie dwa greckie znaczenia: epistrofe i metanoia, za którymi stoją jeszcze hebrajskie słowa: szuwa i nacham o równie głębokim znaczeniu. Pierwsze greckie słowo oznacza zawrócenie z błędnej drogi, odcięcie się od czegoś; drugie słowo oznacza przemianę myślenia, odrodzenie, powrót do źródeł. Według Hadot'a pojęcie conversio zawiera więc w sobie znaczenia sprzeczne: odrodzenie/powrót do źródeł i odcięcie się od czegoś. Te pojęcia wciąż udoskonalanych technik konwersyjnych mają za cel przekształcenie ludzkiej rzeczywistości - czy to dotarcie do jej istot (metanoia) czy jej poważna korekta (epistorfe). Pierwsze doświadczenia starożytnego zachodu (Grecja) z konwersją dotyczyły spraw politycznych... Odmieniano duszę przeciwników politycznych poprzez retorykę, sztukę konstruowania argumentów i manipulacji przeciwnikiem. Klasycznym przypadkiem jest opisywana przez Tukidydesa Wojna Peloponeska. Według francuskiego intelektualisty odkryto wtedy wartość "ideologii". Konwersja polityczna zostaje w Grecji pogłębiona przez konwersję filozoficzną u Platona - aby zmienić państwo, należy zmienić obywateli, do tego zdolny jest tylko mędrzec, który już jest nawrócony, będzie on nawracał dusze obywateli, którzy dochodzą do władzy już jako filozofowie. Z takim rządem filozofów doskonali się cała polis.

Nowa jakość konwersji pojawiła się wraz z takimi religiami jak judaizm i chrześcijaństwo. Religie te wymagały konwersji całkowitej, nie były już religiami równowagi. Zawierały w sobie świadomość zepsutej grzesznej natury ludzkiej, gdzie również należało dokonać podwójnej konwersji: zwrócić się do źródeł (odnawianie Przymierza na Synaju, czy chrzest - metanoia) i zerwanie z grzechem (np. odrzucenie bożków, sakrament chrztu, pokuty - epistrofe). W chrześcijaństwie u Ojców Kościoła konwersja religijna łączy się z filozoficzną, dzieje się to za sprawą adaptacji filozofii klasycznej. Każda religia, przekonana o swej powszechności i prawdziwości może ulec pokusie nawracania poprzez przemoc. Jest to nie tylko widoczne w chrześcijaństwie czy jeszcze bardziej w islamie, ale także w innych religiach (manicheizm). W czasach nowożytnych i współczesnych pojęcie całościowej konwersji przechodzi z religii na nowoczesne ideologie. Siły polityczne posługują się znanym zestawem arsenału religii: propaganda, prześladowania, święte wojny, krucjaty po współczesne metody prania mózgów. "Potrzeba zdobywania dusz wszelkimi sposobami jest może zasadniczą cechą ducha Zachodu" twierdzi Pierre Hadot.

Według Guenona jedną z wielkich, dziejowych katastrof była emancypacja państw narodowych w XIV w. Europie, przy okazji konfliktu z papiestwem oraz kasaty zakonu templariuszy (która stanowiła wielki triumf państwa francuskiego nad zakonem protegowanym przez papieża). Wcześniej również, według Erica Voegelina, doszło do powstania politycznej gnozy za sprawą Joachima z Fiore, który wskrzesił wątki millenarystyczne w Kościele. Od tego momentu zaczyna się proces sekularyzacji, który nabierze rozpędu w XVI w. za sprawą protestanckich sekt. Prawie wszystkie protestanckie wspólnoty (tzw. pierwszej fali reformacji) są jednocześnie narodowe, państwowe, wracają poniekąd do znaczenia religii jako więzi polityczno-społecznej.

Zsekularyzowanie porządku doczesnego przez myśl św. Augustyna, skutkowało tym, że religia katolicka skoncentrowała się przede wszystkim na więzi ze światem niebieskim, porządek polityczno-społeczny uznając za coś znacznie niższego. Odwrócenie tych porządków przyszło wraz z końcem średniowiecza i nowożytnością. Według Voegelina nastąpiło ponowne przebóstwienie przebóstwienie świata doczesnego ludzi za sprawą pisrstwa Joachima z Fiore. Powstała krótko mówiąc gnoza polityczna. Odbóstwienie świata dokonane przez chrześcijaństwo spowodowało fakt, że do świata niebieskiego prowadziła tylko wątła wiara. Wiara, która wedle Voegelina zawiera w sobie silny pierwiastek niepewności. Ten moment wykorzystała antyczna herezja - gnoza, która na powrót chciała dać ludziom pewność. Dokonała tego w Europie w dziedzinie myśli przez proces rozszerzania ducha ludzkiego, który zakończy się przebóstwieniem ludzkości w postaci świeckich ideologii. Według Voegelina następuje w Europie proces immanetyzacji eschatonu, który w drugiej swej fazie przybierze postać sekularyzacji. Odtąd historia cywilizacji ma mieć swój eidos jest nią postęp. Raj na ziemi - ludzkiego autorstwa. niestety sporo lokalnych kościołów i wspólnot chrześcijańskich obrała właśnie tę drogę, stając się nie religią ale czystym moralizatorstwem społecznym na miarę potrzeb XX w. Europejczyka.

Podsumowując. Zakłócenie haromnii między władzą duchowną a świecką - to jest przyczyna naszych kłopotów z religią.